Autor: Žolt Lazar
Žanr: Sociologija
Pismo: Latinica
Broj strana: 230
Povez: Mek
Format: 20,5x14cm


Nakon prosvetiteljskog zaokreta, čije temeljne tendencije se svode na zadobijanje racionalne autonomije pojedinca, što podrazumeva otvoren sukob sa svakim vidom afirmativnog pomena magije, i velikih sistema nemačkog idealizma koji su, doduše, dali izvesno dostojanstvo magiji, ali samo u kontekstu rudimentarnog oblika kojem je neminovno predstojala transformacija u više oblike ljudske svesti – magija je u drugoj polovini devetnaestog veka iznenada, zajedno sa srodnim temama i problemima, zadobila izvanredno važan status naučnog predmeta, ali ne takvog, koji se može adekvatno uklopiti u postupke i metode neke od tada aktivnih duhovnih nauka, nego takvog, koji iziskuje fundiranje novovrsne naučne discipline.Kada osvetlimo očekivanja od te nauke, početni uspesi mlade discipline će dobiti više nego respektabilne konture. Jedna od najzaslužnijih duhovnih figura tog vremena, Vilhelm Diltaj, od etnologije nije očekivao ništa manje nego “fundament” duhovnih nauka. Zajedljivi kritički glas bi mogao prebaciti da se radi o misliocu koji je takav fundament, u zavisnosti od perioda svog rada, očekivao i od psihologije, odnosno od hermeneutike. Međutim, imamo li u vidu upravo definiciju magije koju je izneo Žolt Lazar u ovoj knjizi, biće nam jasno da se u Diltajevom interesu za etnologiju krije nešto više od iluzorne, prolazne i varljive nade u jedan od mogućih fundamenata za duhovne nauke: “Pod ‘primitivnom’ magijom u ovoj studiji podrazumevamo pogled na svet koji se temelji na potrebi da se na prirodne pojave, predmete, živa i neživa bića utiče voljom pojedinačnog čoveka, kao i na tom viđenju utemeljen odgovarajući sistem praktičnih postupaka.”Za nas je u toj definiciji ključno da se u magiji radi o pogledu na svet, o Weltanschauungu, terminu čiji bi doslovni prevod na srpski jezik glasio intuiranje sveta, a nije nimalo slučajno da mislilac koji je tu kovanicu preveo u operativni naučni pojam nije bio niko drugi nego Diltaj. Posmatramo li problem iz njegove perspektive, uočićemo da etnologija ima posla sa “prvorođenim” intuiranjem sveta, sa prvobitnim načinom objašnjenja sveta nakon kojeg su nastale sve potonje konceptualizacije sveta i čoveka. To znači da naše vlastito objašnjenje sveta biva u značajnoj meri osiromašeno, ukoliko iz njega u potpunosti eliminišemo fenomene koji su u vezi sa magijom. Inverzno posmatrano, bez magije nema ni našeg koncepta sveta.Dr Dragan ProleFormat: 20,5x14cmObim: 230 str.Povez: mekiISBN: 978-86-86689-01-6 Magija u rukama antropologa Predmet ove značajne studije jesu sociološka i antropološka izučavanja fenomena magije. Cilj je još ambiciozniji: utvrđivanje antropološkog značaja (primitivne) magije, odnosno ukazivanje na značaj magije za društvo, kulturu i pojedinca. Reč je o studiji autora kontinuiranog i prepoznatljivo pronicljivog interesa za fenomen(e) magije i religije. Njegova polemika sa klasičnim istraživačima magije u ovoj studiji za rezultat ima kreativnu sintezu različitih teorijskih pristupa, te zamisao o značaju magije zavidnog nivoa sofistikacije.Hipotetički okvir studije postavljen je unutar sledećih teorijskih pozicija: magiji se pristupa kao jednoj od osnovnih kulturnih tvorevina, kao izrazu stvaralačke moći čoveka, kao verovanju u naročitu moć, te kao praksi čije je izučavanje bilo značajan zamajac razvoju moderne antropologije. Samim tim, pored bazičnih društvenih funkcija, magija biva i činilac kumulacije kulture, instrumentalizacije društvene moći, ali i progresa jedne društvene nauke.Lazar se bavi značajem magije u antropologiji i za antropologiju. On iscrpno eksplicira razloge zbog kojih magija zadobija „nižu“ poziciju na vrednosnoj skali ranih istraživača magije i religije i posledice koje su takve vrednosne orijentacije imale po njihova istraživanja. Iz različitih i suprotstavljenih problematizacija odnosa magije i religije, magije i nauke, magije i umetnosti, Lazar crpi inspirativna saznanja o magiji kao takvoj, ali i saznanja čija se relevantnost može prepoznati i za discipline poput sociologije nauke.U inspirativnoj kritici Frejzerove teorije magije Lazar će dovesti u pitanje samu antropološku utemeljenost njegove teorije. Ukazivanjem na jezičke, metodološke i logičke nedoslednosti, te vrednosne nadmenosti kod Frejzera, biva istaknuto da je on „izneverio temeljna načela antropologije“. Biva demonstrirano i kako čuveni Frejzerovi principi magije ne predstavljaju značajni teorijski napredak. Zaslugu za percepciju Frejzerovih zamisli kao relevantnih Lazar pripisuje Malinovskom i njegovoj apologiji Frejzera. Bivaju eksplicirani kako razlozi, tako i ambivalentnost i kontroverze ovakve apologije, ponajpre u kontekstu njegovog nepozivanja na antropologa Mareta. Inspirativno je i moći upoznati se sa epistemološkim kritikama upućenim Frejzeru od strane velikana analitičke filozofije Ludviga Vitgenštajna. Frejzer deluje zainteresovan(iji) za istinitost magijskih misli i praksi, odnosno kao da verovanju pristupa teološki, a ne antropološki ili sociološki. Lazar je na ovom mestu poduzeo hrabru i nesumnjivo zahtevnu kritiku metodoloških izučavanja primitivne magije. Rezultat je snažna misao po kojoj ne postoje „pogrešne“ i „besplodne“ kulturne tvorevine vredne jedino istraživačevog prezira, već da upravo u objašnjenju tih tvorevina često počiva najveći izazov. Magija se tada (raz)otkriva i kao praksa koja, kako veli autor, aktivno podstiče niz praktičnih veština i zanata, odnosno koja biva „jedan od izvora i jedan od temelja kumulacije kulture“.U narednom segmentu Lazar ističe suštinu sopstvenog usmerenja na kritiku Frejzerovih zamisli: „kritika Frejzerove koncepcije magije pokazuje da je svaka ozbiljna rasprava o magiji rasprava o disciplinarnoj utemeljenosti i metodološkoj izgrađenosti same antropologije kao nauke“. Na ovom mestu pristupa se metodološkim problemima antropološkog izučavanja primitivne magije. Analiziran je istorijski metod Franca Boaza (i kontroverze koje ga prate), odnosno njegovi metodološki uputi kasnijim istraživačima. Ovi su primeri indikativni za dublju problematizaciju odnosa između idiografskog i nomotetskog u društvenim naukama koja rezultira i u oštrom razdvajanju američke i britanske antropologije. U ovom kontekstu posebno je inspirativna opaska da bi antropolozi koji nastoje otkriti pravilnosti i zakonitosti u domenu kojim se bave – time bili na terenu sociologije. Na temelju metodoloških dilema i debata, autor je oslikao istorijat (naj)značajnijeg dela istorije antropologije dvadesetog veka. Takođe, Lazar predstavlja i savremen(ij)e diskusije o magiji koje reflektuju navedene metodološke kontroverze.Veoma zanimljivo je i pristupanje magiji kao definiciji situacije, inspirativnom konceptu američke mikrosociologije, kao i zaključci prema kojima se u teorijskom objašnjenju magije u antropologiji nije dovoljno uznapredovalo. Rangirati magiju kao negativnu u kontekstu komparacije sa institucijama zapadne civilizacije poput monoteističke religije i nauke pokazuje se kao epistemološki neplodna i jalova praksa. Samim tim i „dobra etnografija“ neretko biva naučno relevantnija od mnogih antropoloških teorijskih konceptualizacija. Uzimajući ovo u obzir, pristupa se i analizi doprinosa terenskih etnografskih istraživanja (Malinovskog, Evans-Pričarda, Klakhona i drugih) u kontekstu kvalitetnijeg antropološkog obuhvatanja pojma magije.U studiji se pristupa i markaciji analitičkog značaja primitivne magije, odnosno upotrebi magije u analitičke svrhe. Naime, upotrebu magije moguće je smatrati standardom odnosno indikatorom ostalih društvenih kategorija, što sugerišu autori poput Roberta E. Parka i Alfreda Krebera. Posmatranje magije kao analitičke kategorije u delu Maksa Vebera apostrofirano je na posebno značajan način, jer ova analiza neretko biva zapostavljena. Od značaja je posmatrati magiju i kao jedan od činilaca primitivne religije i kulture: magija je umnogome „religija elementarne vrste“. Zasluge za ovu teorijsku poziciju pripadaju Robertu Maretu: kvalitet religioznosti tiče se pre svega osećaja strahopoštovanja i lične veze sa natprirodnim – što su karakteristike zajedničke i za magijsko i za religijsko ponašanje. Uz to, koncepti poput tabua i/ili mane direktno doprinose formaciji religijske misli, odnosno personifikaciji do tada bezličnih entiteta. Magija je značajno isprepletena sa religijom, kako u društvenim praksama lovaca-skupljača, tako i u savremenom društvenom iskustvu. Religijsko protivljenje magiji pre je plod političkih i interesnih motiva. Društveni kontekst (resursi, institucije, ugled, itd) diktiraju razgraničenja magije i religije, ali je međuodnos ovih sfera od značaja za razumevanje ukupnog fenomena.Koja je uloga magije u (primitivnom) društvu? Lazar predstavlja više značajnih odgovora na ovo temeljno pitanje. Magovi, kao „stručnjaci za sveto“ čine „inteligenciju primitivnog društva“ i nesumnjivo ih karakteriše značajna društvena moć. U tom smislu, magija biva od ključnog značaja za diferencijaciju ovih društava. Eksplicira se i njihov značaj pri „brizi o plodnosti“ (i njiva i stoke i ljudi), zatim u „pravnom“ sistemu ovih društava time što preuzimaju uloge sudije, svedoka ili posrednika, u ratnim uslovima i tome slično. Vrač biva čuvar društvenih pravila i tradicije, i autoritet njegove ličnosti značajan je društveni oslonac i izvor društvenog konsenzusa, kao i očuvanja statusa kvo. Analiza međuzavisnosti magije i društvene strukture čini posebno vredan segment studije. Samim tim, magija biva i značajan činilac primitivne kulture. U ovom kontekstu, značajno je baviti se upotrebom oruđa i tehničkih postupaka, te kodifikacijom magijskih praksi u obrasce svakodnevnog života. Bajalice, zapovesti, prizivanja, različita upotreba gestova i predmeta čine značajan segment naše kulture. Magijska simbolizacija igra značajnu ulogu u tim postupcima, a posebno je inspirativna diskusija o odnosu magije i jezika koju prenosi Lazar.Autorov zaključak glasi: magija je jedna od najosnovnijih kulturnih tvorevina. Kao takva, ona ne može biti „pogrešna“, jer predstavlja čovekov autentični odgovor na kontekst primitivnih društava odnosno ekonomije lova i skupljanja. Međutim, magija kao takva nije samo prosti odraz, već i aktivni činilac društvene strukture. Njena funkcija tiče se društvene kontrole, kreacije stabilnosti i predvidljivosti svakodnevnog života, kao i postupaka razumevanja i vrednovanja. Pozicija rane antropologije u ovom kontekstu biva posebno ilustrativna za razumevanje magije, ali i za razumevanje sebe same kao nauke.Knjiga je obogaćena i inspirativnim pogovorom („Nezaobilaznost etnologije za duhovne nauke“) koji potpisuje Dragan Prole. Na zajedničkom zadatku pokušaja odgovora na pitanje „Šta se nas tiče primitivna magija?“ ponuđeni su odlični razlozi za analizu upravo ovih praksi. Studija poseduje i značajnu didaktičku vrednost: ponuđena su precizna određenja fundamentalnih pojmova sociologije/antropologije religije i magije, kao i njihovo etimološko poreklo i sociolingvističke karakteristike. U metateorijskom ključu, demonstrirane su i sintetisane brojne teorijske orijentacije kada je o fenomenu magije reč.Konačno, ova studija svedoči o sledećoj, za sociologe važnoj, činjenici: pristupiti magiji ili bilo kojim svakodnevnim društvenim praksama sa vrednosnih pozicija superiornosti i nadmenosti ubrzo postaje karikatura. Baviti se, međutim, realnim društvenim iskustvom, svakodnevnom, uobičajenom i mundenom stvarnošću neretko biva intelektualno najizazovniji zadatak. Na taj je izazov ova studija briljantno odgovorila. Aleksej Kišjuhas