Autor: Domaći
ISBN: Ms
Godina izdanja: Ms
Jezik: Srpski

Spoljašnjost kao na fotografijama, unutrašnjost u dobrom i urednom stanju!

Delo Jozefa Kisa
(Bilingalno izdanje)

Đeze Bordaš (mađ. Bordás Győző; Vrbas, 5. mart 1948) mađarski je izdavač knjiga, prozni pisac i urednik koji živi i stvara u Novom Sadu.[1]

Biografija
Njegovi roditelji su Andraš Bordaš i Iren Tot-Bojnik. Između 1955. i 1963. bio je učenik osnovne škole u Vrbasu. Od 1963. do 1967. godine bio je gimnazijalac u Novom Sadu. Između 1967. i 1972. studirao je na mađarskom odseku Fakulteta umetnosti Univerziteta u Novom Sadu. Između 1971. i 1976. godine bio je zaposlen u Mađar So-u. Između 1976. i 1987. radio je kao urednik književnog časopisa Híd. Od 1977. do 1980. godine diplomirao je književnost na Fakultetu umetnosti Univerziteta u Novom Sadu. Od 1981. do 1984. godine pohađao je postdiplomske studije u Novom Sadu.[1]Magistrirao je 1984. godine.[2]

Između 1987–1995 i 2001–2007, bio je direktor i glavni urednik Forum Könyvkiadó. Od 1993. bio je predsednik memorijalne komisije Karolja Sirmaja. Član Udruženja književnika Mađarske od 1996. godine. Od 1995. do 2000. bio je izvršni direktor Forum holding korporacije, a od 2007. do 2010. bio je njegov urednik. Od 2002. godine je član Mađarskog nacionalnog saveta i potpredsednik njegovog kulturnog odbora. Između 2010. i 2012. godine bio je direktor Magyar Szó Kft.[1]

Osamdesetih godina je bio član jugoslovenske komisije saradnje sa UNESK-om. Član je Društva književnika Vojvodine, gde je 2016/17. obavljao funkciju predsednika društva. Od 2016. godine je predsednik Organizacionog odbora Kolonije književnika u Kanjiži. Sada je član Upravnog odbora novosadskih književnika.[1]Od 2017. godine član je Društva novosadskih književnika, čiji je sada član predsedništva. Dugo godina je predsednik Saveta Udruženja vojvođanskih izdavača i knjižara.[2]

Književnošću se počeo baviti kao student, prvi roman je objavio tek 1992. godine. Drugi roman je objavio 1996. pod naslovom Zatvarajuće prevodnice. Slede knjige eseja Staklenik i Mastilo i šrapnel, pa potom roman Dezerter 2004. godine. Knjiga sabranih novela Čas Gospodnji izlazi 2008. godine. Knjiga Vrata vrta iz 2010 sadrži novele i eseje, kao i Naša prašina iz 2018. godine. Sa Belom Durancijem objavio je umetničku monografiju o slikarima Jožefu i Beli Pehanu, kao i monografiju o delu Andraša Hanđe sa Otom Tolnaijem.



Jožef Kiš (mađ. Kiss József; Budim, 19. mart 1748 — Sombor, 13. mart 1813) je bio mađarski hidrotehnički inženjer. Najpoznatiji je kao idejni tvorac, projektant i prvi graditelj Velikog bačkog kanala, najznačajnijeg hidrotehničkog i saobraćajnog objekta u Bačkoj (Habzburška monarhija). Na njegovim delima i vizijama svoj rad su zasnovali kasniji graditelji hidrosistema Dunav-Tisa-Dunav.

Biografija
Jožef Kiš je rođen je u Budimu 19. marta 1748. godine u oficirskoj porodici koja je, 1681, dobila plemstvo sa predikatom Kiššaroši (Kissarosi).[1] Zajedno sa svojim bratom Gaborom završio je čuvenu inženjersku vojnu akademiju u Beču, čiji je osnivač bio Eugen Savojski. Nakon školovanja, 1768. godine, odlazi na studijsko putovanje u Veliku Britaniju, gde je upravo započela izgradnja razgranatog sistema plovnih kanala, koji će odigrati veliku ulogu u njenom privrednom razvoju i industrijskoj revoluciji.

Vrativši se u Habzburšku monarhiju, obavljao je službu vojnog inženjera za mostove. Ubrzo je napustio vojnu službu i sedamdesetih godina 18. veka postao civilni inženjer, službenik Dvorske komore, koja se, sve do 1848. godine, uz mnoge druge kompetencije, starala i o saobraćaju, rečnoj plovidbi i plovnosti reka u Austriji i Ugarskoj. Najpre je radio na regulaciji Dunava kod Bratislave. Kasnije je aktivan u komorskom okrugu Beča. Iza njega je ostalo više vrednih nacrta vodotokova (lista sa naznačenim merenjima o deonici Dunava između Djevina i Komarna (mađ. Komárom), i deonica kod Apatina u Bačkoj).[2] Kao komorski službenik u Bačkoj pominje se 1780. godine.[3] (Spisak inženjera komorske administracije za Bačku iz 1780. godine)[1] 1782. godine Jozef II pokrenuo je novu kolonizaciju Nemaca iz jugozapadnih pokrajina Nemačke i Lorene u srednje Podunavlje. Nastojalo se da se doseljenicima obezbedi čvrsta polazna ekonomska osnova. Zbog toga je bilo mnogo zadataka za organe državne administracije, pa i za, tek prispelog, komorskog inženjera Jožefa Kiša. Najpre je izvršeno parcelisanje komorskih dobara radi njihove podele kolonistima, a potom i izgradnja novih i proširivanje postojećih naselja prema tipiziranim urbanističkim planovima. Prilikom jozefinske kolonizacije podignuta su u Bačkoj sledeća naselja: Torža, Crvenka, Vrbas, Bačko Dobro Polje, Sekić, Buljkes i Novi Sivac.[1] Međutim, tu se naišlo na ozbiljne vodoprivredne probleme. Duž južnog oboda Telečke visoravni prostirale su se baruštine, mlake, močvare, blatišta i tereni zarasli trskom, a od Vrbasa prema istoku ležala je Crna bara, vodeni recipijent. Takva područja su prirodno stanište komaraca, te je, ionako malobrojno stanovnoštvo obolevalo i umiralo od malarije. Bez isušivanja i dreniranja tog terena, kolonizacija nije mogla biti uspešna. Kišov predlog je prihvaćen i 1785. godine je iskopan odvodni jarak širine jedan metar između Kule i Vrbasa radi odvođenja površinskih i podzemnih voda u Crnu baru. Već sledeće godine započet je duži (trideset kilometara) i duplo širi kanal između Sivca i Vrbasa radi dreniranja vode iz Sivačkog blata u Crnu baru.

Čim je 1787. godine završio Kanal Sivac—Vrbas, lično je, o sopstvenom trošku, dva puta premerio terene između Dunava i Tise i ustanovio da postoji visinska razlika izmeđi ovih reka 7,27 m (23,9 ft). Time je utvrdio da postoje topografski uslovi da se gradi kanal koji bi povezao ove dve reke, koristeći se Crnom barom.

Komora je 1788. godine imenovala Kiša za rukovodećeg inženjera (Dirigirender Hofkammer—Ingenieur) za Bačku. Između ostalog, bio je zadužen da snabdeva vojsku drvima i građom iz erarskih šuma i, pre svega, da se stara o nesmetanom odvijanju plovidbe.

U međuvremenu, u Bačku je stigao i Jožefov mlađi brat, vojni inženjer, Gabor. Sarađivaće sa Jožefom na projektu Velikog bačkog kanala, sa kraćim prekidima u periodima kada je bio pozivan u rat.

Delo

Autoportret Jožefa Kiša

Zabeleška uz autoportret iz njegovog spomenara
Braća Kiš uputila su, 12. decembra 1791, bratu i nasledniku Josifa II, novom vladaru Leopoldu II, predstavku u kojoj je, između ostalog, stajalo:

„Potpisana dva brata, rukovođena težnjom da nešto doprinesu dobru svoje otadžbine, uzimaju sebi smelost da Vašem carskom i kraljevskom veličanstvu najponiznije predlože spajanje Dunava iznad Monoštora s Tisom kod Bačkog Gradišta, putem jednog plovnog kanala kroz Bački komorski okrug... Situacija i plan nivoa, tačno snimljeni o njihovom trošku, i prilozi pokazuju mogućnost izgradnje, kao i veliku korist koju će imati trgovina, fabrike, manufakture, i ... njegov doprinos ovoj, po svom položaju i kvalitetu zemlje, tako lepoj pokrajini.“[1]

Dobili su dozvolu za izgradnju kanala i osnovali udruženje koje je formirano sa osnovnim kapitalom od 800.000 forinti, 1792. godine. Udruženje se zvalo „Privilegovano ugarsko kraljevsko brodarsko društvo“. Radovi su početi na proleće 1793. godine pod vođstvom Kiš Jožefa.

U međuvremenu, vladu su mučili teški ratni problemi. Izgradnja je vrlo sporo napredovala. Kada i koliko je bilo radnika nema dovoljno podataka, ali se zna da ih nije bilo dovoljno, jer su se radovi na iskopu kanala jako produžili. U početku ih je bilo oko 2000, zatim znatno manje. Umesto traženih 4000 vojnika Monarhija je poslala u Bački Monoštor dva puka iz Baje da pod vođstvom oficira podignu barake, a uz pomoć instrumenata snime poprečne profile temeljnih jama za prevodnice i kanalske deonice. Sa istim zadatkom stigli su i slovački vojnici u Bačko Gradište. Kasnije, kada je na gradilište bilo dovedeno i oko 500 okovanih robijaša, dobili su zadatak da ih čuvaju i vrlo surovo teraju na rad. Na prevodnicu u Bački Monoštor je preko Budimpešte doteran i veliki broj francusih zarobljenika koji su, kad je vodostaj Dunava omogućavao, radili na prevodnici, a inače na iskopu duž kanala. Bili su slabo obučeni i izgladneli. Učinak im je bio jako slab, tako da su sa gradilišta ubrzo vraćeni. Oko 200 seljaka koji su sa komorskih poseda došli na ispomoć, pošto su radili bez merenja učinka, takođe nisu mnogo iskopali. Suočen sa nedostatkom prave radne snage Kiš je bio primoran da kao jedino rešenje daje oglase širom Carevine nudeći mogućnost dobre zarade. Za sve radnike koji su došli iz udaljenih krajeva podigao je sa obe strane kanala drvene barake za stanovanje. Za obolele radnike postojala je posebno izgrađena bolnica, u kojoj su se mogli lečiti uz minimalne troškove. Angažovanje velikog broja kubikaša zahtevalo je duž čitavog kanala posebnu organizovanost. Kiš je to obavljao preko predradnika koji su bili zaduženi da se brinu o disciplini, preuzimanju od Kompanije alata i kolica, pripremi obroka i da, jednom u 14 dana, premere izvršen rad. Zarade su se obračunavale po kubnom hvatu iskopane zemlje.[4] Teškoće na iskopu su se pojavile već prve godine radova na monoštorskoj prevodnici. Zbog jakog pritiska dunavska voda je prodirala u gradilišnu jamu i zamuljivala korito. Sveže kosine obala su se često obrušavale, a najveće probleme su stvarale veoma visoke podzemne vode.

Radovi su ipak napredovali, te je nakon četiri godine kanal bio plovan do Malog Stapara.

Nakon jedne anonimne prijave, 1796. godine, da se kanal ne radi po projektu, da radovi kasne, da će troškovi znatno premašiti fiksno ugovorenu vrednost i da se finansijsko i materijalno poslovanje loše obavlja, akcionari su počeli strahovati i Jožef Kiš je pao u nemilost. Iako je dao razumna objašnjenja, da je dno kanala na deonici od Bačkog Monoštora do Malog Stapara izdignuto usled nemogućnosti ručnog iskopa zbog velikog pritiska podzemnih voda i da je zbog toga izgrađena još jedna prevodnica kod Malog Stapara, da se rokovi završetka poslova produžavaju usled nedostatka radne snage, da su troškovi za otkup zemljišta porasli jer je sa početkom izgradnje i vrednost zemljišta duž trase kanala naglo skočila, te da će tek konačni obračun pokazati koliko je stvarno opravdana primedba o lošem poslovanju, tada je Društvo prognalo iz svojih redova Kiša, smenivši ga sa svih funkcija u Kompaniji, kao i njegovog brata Gabora koji je bio daleko, u borbama. Za njih to je bio težak udarac, u trenutku kada se izgradnja kanala bližila kraju, potvrđujući da je smela zamisao njegovog tvorca bila potpuno ispravna. U materijalnom pogledu to je značilo da su izgubili sav novac uložen u Kanal, što ih je dovelo do potpunog finansijskog sloma.

Stanislav Hepe (mađ. Нерре Sanislo) je dobio zadatak da završi radove (1797—1801).

Kada je 1802. godine dovršen, kanal Dunav–Tisa bio je dugačak 14 ½ austrijske milje, odnosno 110 kilometara. Ova dužina navodi se na svim kartama snimljenim posle dovršetka kanala.[5] Plovidba od Bezdana do ušća Tise skraćena je za 258 kilometara. Značaj ovog skraćenja još je uočljiviji kada se ima u vidu da su u to vreme brodove vukli ljudi ili stoka. Time je plovidba od Bezdana do Gradišta skraćena za 10 dana, a u obrnutom, uzvodnom smeru, čak 20 dana. Značajno je povećana i bezbednost plovidbe, koja je na Dunavu bila ugrožena, te se ponekad mesecima prekidala zbog velikih pljuskova, poplava i jakih vetrova.

Podsticaj koji su dobili trgovina, manufaktura i saobraćaj uticao je na ubrzan razvoj naselja koja su ležala uz Kanal. To su Apatin, Sombor, Crvenka, Kula, Vrbas, Srbobran i Bečej. Naročito je značajna melioraciona funkcija kanala, pogotovo u deonici istočno od Vrbasa. Kanalisanjem, močvarna dolina Crne bare postala je dvostruko korisna, i kao plovni i kao drenažni kanal. Prostrani zamočvareni tereni duž obala Kanala su isušeni i pretvoreni u plodno poljoprivredno zemljište.

Korist koji je od Kanala imala čitava privreda ovog područja, a naročito poljoprivreda, ne može se izračunati u novcu, ali je jasno da je ona bila mnogo veća od profita Kompanije.